KWK Mikulczyce

Pierwsze odwierty na tutejszych polach górniczych miały miejsce w latach 1870-1872. Wówczas na polu o nazwie Neue Abwehr uruchomiono studnię głębinową i otwarto zakład produkcji wody pitnej. Powstała sieć wodociągowa zaopatrywała nie tylko Mikulczyce ale i szereg okolicznych miejscowości.  Pierwszy szyb wydobywczy zaczęto drążyć w 1901 roku. Niestety na głębokości 159 metrów natrafiono na napływ kurzawki, co znacznym stopniu przedłużyło pracę. W 1902 roku uruchomiono kopalnianą elektrownię, dzięki czemu w dużej mierze zelektryzowano miejscowość. W 1905 roku postawiono kotłownię. Ostatecznie szyb Adolf - głębokość 575 metrów - oddano do użytku w 1906 roku. Przeznaczony był do transportu ludzi i materiałów. Główny dwuprzedziałowy szyb wyciągowy Elizabeth - o głębokości 498 metrów - wydrążono w latach 1906-1912. W między czasie wybudowano szereg innych zabudowań; cechownie, parowozownie etc. etc. 

Mechanizacja procesów wydobywczych i przeróbczych uczyniła z mikulczyckiej kopalni jedno z najnowocześniejszych przedsiębiorstw na Górnym Śląsku. Starannie przemyślany  plan architektoniczny wprowadzał w zachwyt przemysłowców nawet w dalekiej Ameryce. Oficjalne otwarcie miało miejsce 22 sierpnia 1906 roku. Wtedy też doszło do konsolidacji tutejszych pól górniczych - Saargemünd, Deutsch-Lothringen, Neue Abwehr, Zabrze oraz Jungfrau Metz - pod wspólną nazwą Donnersmarckhüttegrube. Powierzchnia skonsolidowanego pola wynosiła prawie 11 km2. Ten dość spory obszar był również eksploatowany przez kopalnię  Concordia, która podobnie jak mikulczycki zakład, wchodziła w skład wielkiego kombinatu Donnersmarcka. W 1913 roku wydobycie było bliskie miliona ton węgla. W tym czasie kopalnia zatrudniała ponad dwa i pół tysiąca górników, w większości zamieszkujących Mikulczyce. 

W okresie międzywojennym systematycznie zwiększano wydobycie. W 1923 roku doszło do tragicznej katastrofy, w wyniku której śmierć poniosło 45 górników. W 1927 roku zakład przeszedł na własność hrabiów Ballestremów. Od tego czasu zaczął przynależeć do Gwarectwa Castellengo Abwehr - jednego z najbardziej znaczących koncernów węglowych na Górnym Śląsku,  a jego nazwę przemianowano na Abwehrgrube. W okresie drugiej wojny światowej - podobnie jak w latach 1915/1918 - do pracy w kopalni wykorzystywano jeńców wojennych. Na terenie za cechownią powstał obóz dla pracownic przymusowych, natomiast w bezpośredniej bliskości zakładu, utworzono potężny kompleks obozowy, w którym przetrzymywano tysiące osób przeróżnej narodowości. Po zakończeniu wojny infrastrukturę obozową przejęła polska administracja. W latach 1949-1958 w barakach skoszarowano żołnierzy-górników. Zmieniono nazwę Adolfschacht na szyb Jan, natomiast Elizabeth przemianowano na Bolesław. Sama kopalnia nosiła nazwę KWK Mikulczyce i przynależała do Zabrzańskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego.

W 1960 roku KWK Mikulczyce połączono z KWK Rokitnica pod nazwą KWK Rokitnica-Mikulczyce. Stan ten utrzymał się jedynie przez dziesięć lat. W 1970 roku doszło do kolejnej fuzji; skonsolidowana KWK Ludwig-Concordia i KWK Rokitnca-Mikulczyce utworzyły jeden zakład górniczy pod nazwą KWK Rokitnica. W tym okresie, w Mikulczycach doszło do głośniej tragedii górniczej, z której wyszedł jedynie Alojzy Piontek, przeżywszy 158 godzin pod ziemią.  W 1973 roku KWK Rokitnica została przyłączona do biskupickiej kopalni Pstrowski pod wspólną nazwą KWK Pstrowski. Od tego czasu, aż do momentu wygaszenia, mikulczycka część zakładu nosiła nazwę KWK Pstrowski pole Mikulczyce. 

Obecnie na terenie zlikwidowanej kopalni prowadzą działalność prywatne podmioty gospodarcze, dzięki czemu znaczna część infrastruktury nie popadła w całkowitą ruinę.

_________________________________________________
Rudolf Kostorz, Z dawnych dziejów Mikulczyc
Nasze Zabrze Samorządowe, 2001
nowinyzabrzanskie.pl
pokladykultury.pl

Nekropolie

Przez kilkaset lat w Mikulczycach pochówków dokonywano na niewielkim obszarze, wokół drewnianej świątyni na prastarym wzgórzu kościelnym. Za datę powstania cmentarza parafialnego przyjmuje się rok 1326, czyli datę sporządzenia dokumentu, w którym po raz pierwszy wymieniony został tutejszy pleban. Aż do XIX wieku liczba mieszkańców Mikulczyc nie przekraczała kilkuset osób, tak więc niewielki cmentarz w zupełności wystarczał. W XIX wieku stan ludności zaczął cyklicznie wzrastać, co doprowadziło do przeniesienia cmentarza kilkadziesiąt metrów na północ, za plebanię. W 1896 roku wybudowano nowy, dużo większy kościół św. Wawrzyńca, a przeniesiony uprzednio cmentarz z biegiem lat znacznie się rozrósł...

Kolejny mikulczycki cmentarz parafialny, tak zwany górniczy (Św. Barbary), powstał w XX wieku. Znajdował się  przy linii kolejowej, na północ od dzisiejszej ulicy Gogolińskiej. Niestety wody gruntowe i glina znacznie utrudniały pochówki w tym miejscu. Z tego względu jeszcze w latach '30 postanowiono założyć nową nekropolię. 

W latach 1955-1960 obydwa cmentarze zostały zlikwidowane.  Z wielu nagrobków znajdujących się niegdyś na cmentarzu Św. Barbary pozostała powstańcza mogiła, zbiorowy grób górników, którzy zginęli  w tragedii górniczej mającej miejsce w tutejszej kopalni roku 1923 oraz przydrożny krzyż, pod którym mają się jakoby znajdować szczątki tatarów pustoszących okolicę w wiekach średnich. Przy kościele natomiast pozostawiono grób ks. Franciszka Cieślika, inicjatora budowy nowej świątyni.  

W latach '30 powstała starannie zaprojektowana, duża nekropolia pod wezwaniem Św. Józefa, zlokalizowana na peryferiach miejscowości, na północ od torów kolejowych przy obecnej ulicy Ofiar Katynia. Oficjalne poświęcenie tutejszego miejsca spoczynku miało miejsce w 21 kwietnia 1930 roku. Uroczystości rozpoczęły się o godzinie piętnastej minut trzydzieści. W punkcie centralnym nowo powstałego cmentarza ustawiono 5 metrowy, dębowy krzyż - z mierzącą 180 centymetrów figurą Chrystusa w koronie, okalaną złotymi promieniami. Krucyfiks został wykonany w zakładach rzeźbiarza Gwidona May'ra, w bawarskim Oberammergau. Poświęcenia dokonał radca duchowny ks. Bertzik z Biskupic. Obecnie na cmentarzu pozostał sam krzyż, figura wraz z innymi zdobieniami, w bliżej nieokreślonych okolicznościach została zdemontowana. Cmentarz przy Ofiar Katynia jest jedynym cmentarzem w Mikulczycach funkcjonujący do dziś. Chowani są w nim parafianie aż trzech współczesnych parafii; Wawrzyńca, Teresy oraz Wojciecha.

Od 1831 roku pomiędzy Mikulczycami, a Biskupicami funkcjonował cmentarz choleryczny, na którym grzebano ofiary licznych epidemii (1831, 1832, 1848, 1866, 1867, 1890). 

1832

Najtragiczniejsza epidemia przypadła na lata 1845-1848. W wyniku suszy zmarniały zboża, następnie obfite deszcze doprowadziły do zarazy ziemniaczanej. Przez trzy lata mieszkańcy górnego śląska nie byli w stanie zebrać żadnych plonów. Zapanował powszechny głód, wywołując ogromną epidemię tyfusu głodowego. W wyniku zarazy zmarło 80 tysięcy ludzi, w tym 50 osób w Mikulczycach. Cmentarz choleryczny widoczny jest jedynie na starych przedwojennych mapach. Obecnie nie ma po nim najmniejszego śladu.

_________________________________________________________

Z dziejów parafii Św. Wawrzyńca w Mikulczycach, Mateusz Walus
Z dawnych dziejów Mikulczyc, Rudolf Kostorz
Nasze Zabrze Samorządowe, 1995  
Nasze Zabrze Samorządowe, 2009
Wycinki prasowe z sbc.org.pl

Chałupa z początków XIX wieku

Do drugiej połowy XIX w. Mikulczyce były zwyczajną  wsią o drewnianej zabudowie. Chłopskie chałupy  stawiano na zrąb z ociosanych grubych bierwion. Dwuspadowe dachy pokrywano strzechą, pod którą na poddaszu przechowywano plony, a także słomę i siano dla żywego inwentarza. Sam inwentarz znajdował się w oborze, która zajmowała połowę chałupy. Obora oddzielona była od części mieszkalnej korytarzem. Na część mieszkalną składała się przestronna izba, kuchnia oraz komora do przechowywania produktów żywnościowych. Doskonałym przykładem XIX wiecznego, wiejskiego budownictwa, jest stojąca do dziś chałupka przy ulicy Leśnej 103. 

Wiejską chałupę w 1843 roku ciekawie opisał górnośląski działacz Józef Lompa - cytuję - 

,, [...] Dom wiejski ma zwyczajnie tylko jedną izbę mieszkalną. Tu stoi przy drzwiach ceber wielki do wody [...] przy nim półka na misy i garnki. Pod oknami stoi długa ława, przed nią stół, a przy nim ławka, nad ławą zawieszona jest listwa, za którą talerze i małe garnuszki ustawione bywają [...] W rogu izby stoi szerokie łoże, w którym gospodarz, żona i małe dzieci sypiają [...] doroślejsi śpią za piecem lub gdzie się kto porzuci [...] Posadzki z tarcic rzadko się trafiają. Podłoga jest tylko jak gumno gliną ubita [...] Nad piecem są pod belkami dwie  żerdzie, dla suszenia drzew przybite. Dalej przy ścianie wisi żerdź u belków zawieszona, na które suknie wieszają. Siekiera, świdry, obcęgi bywają przy ścianie za klamrą utkwione. Osobnych pieców piekarnych nie mają, bo prócz świat i wesel mało też kiedy chleb pieką [...] Na górze jest zborze w solarkach. Wchodzi się na górę po przystawionej drabinie, bo schody mało gdzie się zdarzają [...] Chlew jest zaraz przy sieni, do której nie lękają się z zapalonymi szczypami wchodzić. Latarni nigdzie nie ma ani by też chłop, jak rok długi, świeczki nie kupił ''

Stara chałupa na posesji przy dzisiejszej ulicy Leśnej 46

______________________________________
Rudolf Kostorz, Z dawnych dziejów Mikulczyc
www.eksploratorzy.com.pl
www.wieszowa.pl
 

Mikulczyckie folwarki

W Mikulczycach znajdowały się trzy duże gospodarstwa rolne. Głównym z nich było tak zwane dominium, czyli obszar dworski. W wiekach średnich siedzibą tutejszych panów było grodzisko średniowieczne. W dobie renesansu rozrosło się ono na większy obszar,  z czasem przekształcając się w nowożytne dominium. Obszar dworski tworzył późnobarokowy dworek oraz szereg zabudowań gospodarczych, na które składała się gorzelnia, młyn, kuźnia, chlewy, obory, stajnia, stodoła, mieszkania dla służby ect. ect. Dominium rozciągało się wzdłuż dzisiejszej ulicy Lipowej i Tarnopolskiej. Posiadało prywatny staw. W XIX wieku było siedzibą  zarządcy mikulczyckich dóbr. 

Folwark Wesoła (niem. Wesolla, później Abwehr) położony był pomiędzy Mikulczycami a Rokitnicą. Istniał co najmniej od 1620 roku. Powstał na ziemiach do tego czasu nieużytkowanych. W połowie XIX wieku jego areał wynosił około 160 hektarów. W 1863 roku sporządzono ogólny opis mikulczyckich gospodarstw rolnych; -cytuję- 

,,W Nowym Dworze i Wesołej kultura rolna jest niska i dlatego sporo gruntów używanych jest jako pastwiska. Zbyt zboża jest łatwy, gdyż w okolicznych miastach czynne są duże młyny parowe, a liczna miejscowa ludność sporo konsumuje. Ze zwierząt użytkowych hoduje się jedynie krowy owce; bydło rogate jest miejscowej rasy, skrzyżowane z bydłem rasy oldenburskiej i szwajcarskiej". 

W latach 1890-1892 Wesoła wraz z dominium i folwarkiem Nowy Dwór przeszła gruntową modernizację. Wzniesiono okazałe murowane zabudowania. Podwórze wybrukowano kostką granitową. W folwarku zastosowano po raz pierwszy na Górnym Śląsku nowoczesną żniwiarki typu feniks oraz parową młockarnię. W okresie drugiej wojny światowej do pracy w folwarku wykorzystywano angielskich jeńców wojennych z pobliskiego obozu pracy znajdującego się przy Abwehrstarsse (dzisiejsza Kopalniana). Zdjęcie wykonano prawdopodobnie w 2000 roku...

Folwark Nowy Dwór (niem. Neuhof) wzniesiono w 1837 roku na południu miejscowości. Cały areał folwarku w XIX wieku wynosił około 1400 hektarów. Na polach uprawnych hodowano pszenicę, jęczmień, żyto, rośliny paszowe oraz ziemniaki, o czym poświadcza opis z 1874 roku - cutuję - 

,,Mikulczyckie grunty dominalne i pola obu folwarków znajdują się w dobrym stanie kulturowym i dlatego dają pszenicę, jęczmień, żyto i rośliny paszowe, przeważnie jednak ziemniaki [...] Z bydła użytkowego jedynie krowy i owce [...] bydło rogate jest przeważnie rasy holenderskiej. Zbyt mleka jest ze względu na gęsto zaludnioną okolicę łatwy i opłacalny."

Pod koniec XIX wieku w specjalnie wydzielonej części folwarku mieściło się więzienie dla kobiet, które były wykorzystywane przy pracach polowych i w folwarcznej cegielni. 1 stycznia 1927 roku część pól o powierzchni 500 hektarów została przyłączona do Zabrza. Przed wojną powstało na tym obszarze osiedle domków jednorodzinnych (niem. Siedlung der Deutschen Arbeitsfront); kwartał dzisiejszej Hermisza,  Dygasińskiego, Mikulczyckiej i Gdańskiej. W czasie drugiej wojny światowej na odsprzedanych polach powstała potężna bateria przeciwlotnicza. Pomiędzy Nowym Dworem a Zabrzem kursował codziennie wóz ze świeżym mlekiem ...

Wszystkie  trzy folwarki po roku 1945 zostały przekształcone w Państwowe Gospodarstwa Rolne. Obecnie żaden z tych PGR'ów nie istnieje. Po Nowym Dworze pozostała jedynie ulica o tej samej nazwie. Na miejscu Wesołej powstała zabrzańska strefa ekonomiczna, natomiast po dominium ostała się kuźnia oraz dworek. Obie pozostałości zostały umieszczone w rejestrze zabytków.

_____________________________________________
Z dawnych dziejów Mikulczyc, Rudolf Kostorz 
Nasze Zabrze Samorządowe, 2000 
Nasze Zabrze Samorządowe, 2004
Z Naszych Osiedli, 2016 
www.bytom.webd.pl
www.panoramio.com
www.zabrze-aplus.pl 

Kolej na kolej

Pierwszą linią kolejową przechodzącą przez obszar Mikulczyc była linia Opole - Strzelce O. - Pyskowice - Biskupice - Chebzie. Odcinek trasy z Pyskowic do Biskupic oddano 19 lutego 1880 roku. Władze gminy od samego początku domagały się otwarcia w miejscowości stacji kolejowej. Niestety władze kolejowe wielokrotnie odmawiały. Decyzję o uruchomieniu w Mikulczycach przystanku osobowego podjęto dopiero 1905 roku. Stacja stanęła po północnej stronie torów na dzisiejszym przejeździe kolejowym przy ulicy Brygadzistów / Ofiar Katynia. Otwarcie przystanku nastąpiło 15 lutego 1906 roku. Początkowo składała się na niego parterowa poczekalnia oraz dwa perony. W 1910 roku dobudowano po wschodniej stronie większy budynek. Stary służył odtąd pasażerom I i II klasy a nowy III i IV. Przez Mikulczyce przejeżdżało w ten czas ponad sto pociągów dziennie (osobowych, towarowych, piaskowych i kopalnianych).

Pierwsza mikulczycka stacja - przejazd kolejowy przy dzisiejszej ul. Brygadzistów / Ofiar Katynia

W latach '20 postanowiono postawić w Mikulczycach dworzec z prawdziwego zdarzenia. Plany pokrywały się z budową nowej linii kolejowej Mikulczyce - Brynek. Nowy dworzec zaprojektował Wilhelm Grossart z Opola (projektant dworców w Gliwicach i Bytomiu). Budynek posiadał trzy kondygnacje, poddasze oraz czterospadowy dach kryty dachówką. Niższe partie budowli wykończone były cegłą klinkierową, wyższe natomiast pokrywał tynk. Dworzec składał się z dwóch części; wyższa z osobą klatką schodową przeznaczona była na mieszkania służbowe, natomiast niższa, parterowa, mieściła poczekalnię wraz z kasami, ubikacjami i restauracją. Z poczekalni wychodziły dwa tunele prowadzące na perony. Ruch na nowej linii otwarto 07.09. 1927 roku. 

Dworzec przy ulicy Zwrotniczej

Ruch sterowany był z dwóch nastawni położonych na północ od torów; wschodniej i zachodniej. Stacja, jako że była węzłową, posiadała kilkanaście torów - w tym tor kolei piaskowej - oraz dwa perony. Jej znaczenie w okolicy nie było małe. W bezpośredniej bliskości dworca mieściła się pętla tramwajowa oraz przystanek autobusowy, co bez wątpienia ożywiało ruch osobowy na stacji. W okresie wojennym niedaleko poczekalni wybudowano schron przeciwlotniczy, poprawiając tym samym bezpieczeństwo podróżujących. Działania wojenne szczęśliwie ominęły dworzec. Stację przejęły Polskie Koleje Państwowe wykorzystując jej infrastrukturę aż do końca lat '90. Po rozebraniu trakcji opustoszałe budynki zaczęły popadać w ruinę. W 2010 roku wyburzono poczekalnię, a pozostawiony trzykondygnacyjny pustostan do dziś oczekuje na inwestora.

_____________________________________________
Kroniki Miasta Zabrza, nr 3, 2011
www.zabrze.aplus.pl

Kamieniołom wapienia

Nie wiadomo dokładnie, kiedy powstał mikulczycki kamieniołom. Być może wapień zaczęto wydobywać w tym miejscu -dla zaspokojenia lokalnych potrzeb- już w samym XVIII wieku. Teren kopalni znajdował się na peryferiach ówczesnej wioski, czyli w kwartale dzisiejszych ulic; Ligonia, Mickiewicza, Świętej Teresy i 11 Listopada. W XIX wieku funkcjonował tu szyb wydobywczy "Paul Schacht" a nieopodal - przy samej ulicy Mickiewicza - mieścił się wapienny piec (niem. Kalkofen), w którym wypalano rocznie od 2 do 3 tysięcy sążni kamienia.

 

Większość pozyskiwanej skały przeznaczano na potrzeby okolicznego przemysłu. Głównym biorcą mikulczyckiego wapienia była zabrzańska huta (Donnersmarckhütte), niemogąca obejść się bez niego przy procesie wytopu żelaza. Urobek transportowano kolejką konną, której przebieg dokładnie pokrywał się z dzisiejszą ulicą Moniuszki. Z biegiem czasu konie zostały zastąpione lokomotywami. W  XX wieku kamieniołom powoli zaczął tracić na znaczeniu, a wraz z jego zamknięciem zlikwidowano również kolejkę. Wzdłuż torowiska biegła droga, przy której z czasem zaczęły powstawać liczne domy, w tym luksusowa willa Euling.

W latach '30 XX wieku, w części udało się zrekultywować pokopalniany teren.  Większość obszaru pokryło nowoczesne  jak na tamtejsze czasy boisko piłkarskie, służące obecnie lokalnej drużynie Sparta Zabrze. Do dziś w najbliższej okolicy znajduje się mała, zdegradowana hałda, bujnie zarośnięta niezliczonym chwastem.

___________________________________

Z dawnych dziejów Mikulczyc,  Rudolf Kostorz

Zdjęcie z albumu Zabrze na dawnej fotografii

Mapy pochodzą z portalu www.orsip.pl

Żydzi w Mikulczycach

Najstarsze dotychczas znane informacje dotyczące Żydów w Mikulczycach pochodzą z XVIII wieku. Wynika z nich, że w 1737 roku wieś zamieszkiwał niejaki Salomon Lippman. Natomiast w 1751 roku lokalną arendę piwną i gorzelnię prowadził Salomon Abraham. 

Opis miejscowości sporządzony w 1830 roku dowodzi, że na 681 ówczesnych mieszkańców Mikulczyc zaledwie 6 było Żydami. Kilkadziesiąt lat później liczba osób wyznania mojżeszowego wzrosła do 42 by w roku 1874 - przy liczbie mieszkańców wynoszącej 2968 osób - spaść do 32. 

W tymże 1874 roku pisarz gminny Paul Kraus, w mikulczyckiej kronice zanotował, iż ... 

,,Nieliczni tutaj Żydzi są suwerenami miejscowej ludności, gdyż ich talent do spekulacji, przy dużym ruchu w tej okolicy i niewiedzy niższych warstw ludu, zyskał na znaczeniu"

W tym czasie większość mikulczyckich Żydów była arendarzami, którzy po okresie dzierżawy karczm i innych lokali użytkowych przenosili się do innych miejscowości. 

1 października 1824 roku do Mikulczyc przybył wraz z rodziną Marcus Zeppler. Jego żoną była Rosalie z domu Bernard. Rosalie wychowywała dwójkę dzieci Marcusa z pierwszego małżeństwa; Charlotte i Hirschela, natomiast mąż prowadził karczmę. Po okresie dzierżawy rodzina wyprowadziła się do Małego Zabrza gdzie na przełomie lat 40/50 Zeppler był handlarzem wiktuałami. W drugiej połowie lat 20 XIX wieku tutejszym ekonomem był niejaki Löbel Müler. Opuścił on Mikulczyce 1828 roku. Z kolei w 1831 r. lokalnym arendarzem został Jacob Kaiser. Mieszkał on w Mikulczycach przez następne 8 lat. W tym czasie ożenił się z Minną z domu Wolf, z którą miał czworo dzieci: Lotte, Salomona, Abrahama i Löbela. W 1839 cała rodzina przeniosła się do Szałszy. W 1933 roku mieszkańcem Mikulczyc został Jacob Silbermann wraz z małżonką Heleną z domu Bobrekauer. Para posiadała pięcioro dzieci. Córka Jacoba w 1841 roku wyszła za mąż za Abrahama Kaisera, syna szynkarza z Czekanowa. Pierwszym znanym z nazwiska mikulczyckim Żydem, który zamieszkał w miejscowości na stałe był niejaki Joseph Friedländer...

Gospoda Josepha Friedländera, po śmierci tegoż, prowadzona przez Emanuela Oschinsky'ego

Joseph Friendländer urodził się 8 czerwca 1821 roku w Czekanowie. Był synem rzeźnika Hirschela i Jettel z domu Siedner. Do Mikulczyc przybył jako oberżysta w 1846 roku wraz z żoną Friederike z domu Jottkowitz oraz rocznym dzieckiem. W kolejnych latach na świat przyszło kolejnych ośmioro dzieci. Po śmierci małżonki Joseph pobrał się z Caroline Jottkowitz, z którą miał jeszcze siedmioro potomków. Duża gospoda Friendländera mieściła się przy Tarnowitzerstrasse 78 (dzisiejsza Tarnopolska 57). W 1883 roku Joseph Friendländer zmarł w Mikulczycach a jego małżonka wyszła ponownie za mąż, za kupca Emanuela Oschinsky'ego z Burowca (obecnie część Katowic). Z ich związku narodził się syn Wilhelm. Caroline zmarła w 1898 roku w Mikulczycach. Rodzinny interes prowadził dalej Emanuel, następnie przejął go niejaki Louis Neumark. 

W 1867 roku w Mikulczycach zamieszkał Jonas Adler urodzony w Pławnowicach, syn oberżysty Jacoba Adlera i Roselie z domu Herzberg. Jego małżonką była Helena z domu Schaefer. Małżeństwo posiadało sześcioro urodzonych w Mikulczycach dzieci. Rodzina mieszkała przy Am Dorfgraben 17 (późniejszy plac Gottwalda, dzisiejsza Nadrzeczna/Parkowa). Tam prócz mieszkania mieścił się sklep oraz hotel prowadzony przez Jonasa Adlera. Obecnie budynki niestety nie istnieją...

Włości Jonasa Adlera przy Am Dorfgraben 17

 
Mikulczyccy Żydzi od 1865 roku należeli do zabrzańskiej gminy żydowskiej, która początkowo była filiałem gminy żydowskiej w Bytomiu. W kilka lat później zabrzańska gmina zdołała usamodzielnić się, czego zwieńczeniem było wybudowanie w Zabrzu szkoły żydowskiej i dużej synagogi. Budynki powstały na działce budowlanej znajdującej się na rogu dzisiejszych ulic Karłowicza / Brysza. Uroczyste poświęcenie żydowskiego domu bożego miało miejsce 2 kwietnia 1873 roku. Do zabrzańskiej gminy, oprócz zabrzańskich Żydów, przynależały również osoby wyznania mojżeszowego z Mikulczyc, Doroty, Biskupic, Maciejowa oraz Zaborza wraz z Porębą. W 1886 roku gmina liczyła 977 osób. Byli wśród nich lekarze, prawnicy, oberżyści, przedsiębiorcy i rzemieślnicy. W 1910 roku liczba członków wynosiła 1130 osób, z czego 59 zamieszkiwało Mikulczyce. Po dojściu nazistów do władzy, dla Żydów nastały ciężkie czasy. W nocy 9 na 10 listopada 1938 roku niemieckie bojówki spaliły synagogę i zniszczyły liczne żydowskie nieruchomości. Nasilające się prześladowania spowodowały wśród Żydów masową emigrację. W maju 1939 roku gmina liczyła zaledwie 559 osób. Ci nieszczęśnicy, którzy pozostali, w większości zginęli w czasie wojny z nazistowskich rąk.


Wśród mikulczyckich Żydów - oprócz wyżej wspomnianych - można wymienić jeszcze takie nazwiska jak; Ackermann, Bartenstein, Brandt, Böhm, Fischel, Fleischer, Fuchs, Gellert, Gerstel, Goldstein, Guttentag, Guttmann, Hahn, Hammer,  Heilborn, Herzko, Hirschmann, Jacobowitz, Juliusburger, Kallmann, Karliner, Lachmann, Loebinger, Loewy, Lomnitzer, Ludniowski, Manneberg, Nebel, Neumark, Niklas, Nossen, Oppler, Panofski, Pollack, Pollak, Riesenfeld, Rosenbaum, Sandberg, Saporowski, Schirokauer, Schlein, Schneemann, Schnellenberg, Schoenborn, Seidemann, Seidler, Siedner, Simenauer, Singer, Sojka, Sorsky, Spitz, Tichauer, Tischler, Vorzimmer, Weiß, Weißenberg, Wertheim, Wolff, Zernik, Zoporowski, Zweig.

__________________________

Kroniki Miasta Zabrza nr 6, 2014
Kroniki Miasta Zabrza nr 7, 2015
www.muzeum-miejskie-zabrze.pl

O starym kinie

Pierwsze kino w Mikulczycach powstało w 1912 roku, w kamiennicy przy Am Dorfgraben 17 (dzisiejsza ulica Nadrzeczna/Parkowa). Jego właścicielem w 1913 roku był niejaki Otto Beinhauer. W latach '20 nosiło nawę Moderne Lichtspiele i należało do Rudolfa Appel z Gliwic. Nie wiadomo kiedy zostało zamknięte. Obecnie budynek, w którym znajdowało się kino nie istnieje.  

Drugie tutejsze kino zostało otwarte w 1914 roku przy Tarnowitzerstrasse 18 (Tarnoposka 60). Kupiec Alois Negel dobudował do swojej nowo powstałej kamiennicy jednopiętrowe skrzydło, które mogło pomieścić 180 osób. Dzierżawcą lokalu został mieszkaniec Mikulczyc Lorenz Kytzia. Następnymi dzierżawcami byli kolejno; Alfred Popelka z Huty Laury (obecne Siemianowice Śląskie) oraz Franz Bielowski. Pod wodzą tego ostatniego kino nosiło nazwę Union-Theater. W 1927 roku dzierżawca zrezygnował z wynajmu lokalu, w konsekwencji czego właściciel Alois Negel przebudował lokal na sklep. Odstąpienie od dzierżawy nie było przypadkowe. Pan Bielowski postanowił na sąsiedniej działce przy Friedrichstrasse (Kościuszki 1) wybudować od podstaw własne kino o tej samej nazwie. Prace budowlane zrealizowała mikulczycka firma braci Bednorz. Budynek został oddany do użytku w czerwcu 1927 roku. Parter mieścił 315 miejsc dla widowni, natomiast na balkonie mogło zasiąść 128 osób. Na początku 1934 roku budynek powiększono według projektu Alfreda Goetscha z Wrocławia. 

Wybudowane w 1927r kino / Fotografia z 2000 roku

Po wojnie w budynku mieściło się przez długi czas kultowe kino Atlantic, następnie prosperowała dyskoteka Roger. Ostatecznie opuszczony budynek spłonął 16 maja 2002 roku. 

Oprócz wyżej wymienionych kin w Mikulczycach znajdowały się jeszcze dwa inne. W 1928 roku w Szkole Powszechnej nr IV (dzisiejszy Zespół Szkół nr 10) powstało kino szkolne prowadzone przez nauczyciela Waltera Kneifela. Z całą pewnością wyświetlano w nim filmy do 1934 roku. Natomiast przy Laurentiusstrasse 35 (Nadrzeczna/Wawrzyńca) gliwicki Oberschlesische Bilder-buhnenbund w 1929 roku uruchomił Kulturlichtbuhne, w którym raz w tygodniu wyświetlano filmy. W następnym roku kino przeniesiono do ratusza, gdzie prosperowało do końca lat trzydziestych. 

________________________________________
Fotografia pochodzi z Facebooka; użytkownik Amajza
Informacje za Kroniki Miasta Zabrza, nr 4 

Jeńcy wojenni w Mikulczycach (1915-1918)

W okresie I wojny światowej, z powodu przedłużających się walk na froncie, przy jednoczesnym zapotrzebowaniu na zwiększenie produkcji zbrojeniowej, władze niemieckie zdecydowały się na wykorzystanie taniej siły roboczej, przy większych zakładach przemysłowych. Z tego względu od 1915 r. do 1918 r. w Mikulczycach funkcjonował obóz pracy. Przebywało w nim 400 jeńców, w większości narodowości rosyjskiej i rumuńskiej, przymusowo zatrudnionych w kopalni. 

Obóz dla jeńców znajdował się na północ od dzisiejszej ulicy Kopalnianej, po wschodniej stronie obecnej ul. Poległych Górników. Składały się na niego dwa podłużne budynki o wymiarach 76 na 17 metrów, połączone przybudówką 17 na 17 m. Całość konstrukcji przypominała dużą literę "H". Na kopalnianych planach z epoki obiekt pierwotnie figurował jako Schlafhaus, czyli dom noclegowy przeznaczony dla pracowników przybyłych z odleglejszych stron. Zaadoptowanie go na potrzeby obozowe z pewnością ograniczało się do postawienia budek wartowniczych oraz ogrodzenia z drutem kolczastym. Podobnie było w samym Zabrzu, gdzie jeńców wojennych przetrzymywano w budynku starej inspekcji górniczej przy dzisiejszej ulicy Karola Miarki oraz w dużym budynku stojącym do dziś przy ul. Curie-Skłodowskiej 1.


W 1916 roku zapadła decyzja o budowie w Mikulczycach dodatkowego baraku przeznaczonego dla jeńców, położonego na północ od istniejących zabudowań. Obiekt miał być przeznaczony dla dodatkowych 250 jeńców, co może dowodzić, że liczba przetrzymywanych jeńców miała wzrosnąć do 650 osób. Barak zbudowano z drewna na murowanej podbudówce. Jego wymiary wynosiły 58 na 14 metrów. Co ciekawe na mapie z lat '30 obiekt ten jest niewidoczny. 

Nieistniejący Schlafhaus pełniący w latach 1915 - 1918 funkcję obozu jenieckiego / ul. Poległych Górników

Średnia płaca jeńców wynosiła 2,5 marki za dzień. Jednakże wynagrodzenie było przesyłane do Urzędu Wojskowego w depozycie. Dopiero z chwilą zwolnienia jeńca gotówka mogła zostać wypłacona. Liczba wypadków wśród osadzonych przewyższała dwukrotnie liczbę katastrof wykwalifikowanych pracowników cywilnych. W samym tylko 1915 roku, w mikulczyckiej kopalni uległo wypadkom 98 nieszczęśników. Nie wiadomo gdzie grzebano ciała ofiar śmiertelnych. Znane są natomiast dane osobowe kilkunastu z nich ...

Jeńcy wojenni w Mikulczycach

•  Enne Dimitri, ojciec Florea, lat 30, urodzony - Breasta, Dolju; narodowość rumuńska, zmarł 21.01.1917
• Karpow Aftin, ojciec Daniel, lat 25, urodzony - Bersnewka, Orlow; narodowość rosyjska, zmarł 02.05.1916
• Boiascho Nikolai, ojciec Nikolai, lat 26, urodzony - Waideenii, Wulscha; narodowość rumuńska, zmarł 19.03.1917
• Buzinow Andrej, lat 35, urodzony - Belaglinka, Stawropol; narodowość rosyjska, zmarł 04.07.1917
• Enake George, ojciec George, lat 30, urodzony - Buschteni, Prachova; narodowość rumuńska, zmarł 28.03.1917 
• Gawan Angel, ojciec Wasil, lat 27, urodzony - Daubleni, Romanatzi; narodowość rumuńska, zmarł 25.01.2917
• Hoffmann Stefan, ojciec Henrich, lat 28, urodzony - Optowsk, Kalisch; narodowość rosyjska, zmarł 19.10.1918  
• Janowitsch Iwan, ojciec Edyuard, lat 35, urodzony - Dominium Bolsch, Kowno; narodowość rosyjska, zmarł 24.07.1918 

• Jaworski Anton, ojciec Franz, lat 38, urodzony Warschau; narodowość rosyjska, zmarł 23.09.1918
• Jelecki Grigori, ojciec Wasili, lat 24, urodzony Nowo Jegoriowka, Tomsk; narodowość rosyjska, zmarł 30.10.1918
• Jursin Alexander, ojciec Apolos, lat 28, urodzony - Tozma, Wologda; narodowość rosyjska, zmarł 06.11.1918
• Limarenko Josef, ojciec Michael, lat 27, urodzony - Boguslavo, Kiev; narodowość rosyjska, zmarł 22.07.1918
• Makuschin Michael, lat 27, urodzony - Omsk, Akmolinsk; narodowość rosyjska, zmarł 21.10.1917
• Nagat Ignati, ojciec Walenty, lat 32, urodzony - Neporant; narodowość rosyjska, zmarł 09.11.1915
• Pawlow Forb, ojciec Feodor, lat 39, urodzony - Pawłowo, Tomsk; narodowość rosyjska, zmarł 28.03.1917
• Peslak Bronislaus, ojciec Stanislaus, lat 24, urodzony - Bazki, Siedlce; narodowość rosyjska, zmarł 07.08.1918
• Rudy Josef, ojciec Michael, lat 38, urodzony - Sadwora, Grodno; narodowość rosyjska, zmarł 21.07.1918
• Stokin Jon, ojciec Matea, lat 28, urodzony - Balta, Gorsch; narodowość rumuńska, 21.03.1917 

Zastanawiające są polsko brzmiące nazwiska, jak i polskie miasta wśród miejsc urodzenia. Bardzo prawdopodobne, że wielu jeńców uznanych przez Niemców za osoby narodowości rosyjskiej, najzwyczajniej było Polakami z zaboru rosyjskiego. Infrastruktura obozu z okresu I Wojny Światowej nie dotrwała do naszych czasów. Już na mapach z lat 50 nie ma po niej śladu. Obecnie na terenie, gdzie mieścił się stary Schlafhaus, znajdują się nieużytki, prowizoryczne boisko do piłki nożnej oraz świetlica pobliskich ogródków działkowych.

______________________________
Głównie: Kroniki Miasta Zabrze, nr 7